Ι. Ν. Παναγίας Δροσιανής

Κοντά στο χωριό Μονή, στην κεντρική Νάξο, βρίσκεται ο μοναδικός ναός της παλαιοχριστιανικής περιόδου που διατηρείται ακέραιος, ο ιερός ναός της Παναγίας Δροσιανής, που είναι αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου.

Χρονολογείται στον 6ο ή 7ο αιώνα και αρχικά ήταν μικρός, μονόχωρος ναός με τρούλο, που με τα διαδοχικά προσκτίσματα έχει διαμορφωθεί σε πιο πολύπλοκο αρχιτεκτονικό σύνολο. Είναι ο μοναδικός στη Νάξο τρίκογχος ναός, δηλαδή έχει μία κόγχη σε κάθε μία από τις τρεις πλευρές, και το μοναδικό κτήριο με τρούλο της εποχής αυτής. Σε μεταγενέστερη φάση, στη δυτική πλευρά του προστέθηκε καμαροσκεπής επέκταση με κωδωνοστάσια επάνω από τις θύρες. Αργότερα, άγνωστο ακριβώς πότε, στον βόρειο τοίχο της επέκτασης προσκολλήθηκαν τρία μονόχωρα παρεκκλήσια, τα δύο επίσης τρίκογχα, στεγασμένα με τρούλους. Το ένα από αυτά είχε χρησιμοποιηθεί ως οστεοφυλάκιο και στο εσωτερικό του διατηρούνται τμήματα τοιχογραφιών. Οι τοίχοι του ναού είναι κτισμένοι με αδέξιο και άτεχνο τρόπο, από ακατέργαστους πλακοειδείς λίθους, όπως και οι τρούλοι, που είναι σχεδόν κωνικοί και στηρίζονται σε βαριά κυβικά τύμπανα.

Στο εσωτερικό του ναού, στον τρούλο και στο ιερό, έχουν αποκαλυφθεί οι αρχικές τοιχογραφίες, του 7ου αιώνα. Απαρτίζουν το πληρέστερα σωζόμενο εικονογραφικό πρόγραμμα της εποχής, που παρουσιάζει και αρκετές μοναδικές ιδιομορφίες, όπως η παράσταση του Χριστού ως νέου και ως ώριμου άνδρα, σε δύο στηθάρια στον τρούλο. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διακόσμηση της βόρειας κόγχης του ιερού, όπου εικονίζεται η Παναγία Νικοποιός και η Δέηση με πέντε ολόσωμες μορφές. Κύρια χαρακτηριστικά των πρώιμων αυτών τοιχογραφιών είναι η ηρεμία, η κομψότητα και η χάρη των μορφών και η ισορροπία των χρωμάτων. Από επιγραφές που διατηρούνται στο εσωτερικό του ναού είναι γνωστό ότι η εικονογράφηση αυτή έγινε με τη χορηγία πολλών δωρητών, και του επισκόπου Σισινίου. Οι αρχικές τοιχογραφίες καλύφθηκαν με αλλεπάλληλα στρώματα τοιχογραφιών που φθάνουν χρονολογικά έως τον 14ο αιώνα.