Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ιερά Μονή Μεγάλης Παναγιάς ή Παναγίας των Πέντε Οσπητίων)

Σε μια όμορφη τοποθεσία με πανοραμική θέα, κοντά στο χωριό Κουμαραδαίοι, στη νότια πλευρά της Σάμου, βρίσκεται η μεγαλύτερη μονή του νησιού, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γνωστή ως Μονή Μεγάλης Παναγίας ή Παναγίας των Πέντε Οσπητίων.

Ιδρύθηκε το 1586 από τους αδελφούς μοναχούς Νείλο και Διονύσιο, που ήλθαν από την περιοχή της Μιλήτου, και ο πυρήνας της σχηματίστηκε από τον συνοικισμό μοναχών που ζούσαν σε πέντε παρεκκλήσια της περιοχής (πέντε «οσπήτια»). Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας συνέβαλε σημαντικά στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων, με τη λειτουργία σχολείου και την οικονομική ενίσχυση της παιδείας, ενώ από το 1901 υπήρξε σπουδαίο κέντρο καλλιέργειας της ψαλτικής τέχνης. Στην επανάσταση του 1821 και στους μεταγενέστερους αγώνες των Σαμίων αποτέλεσε ορμητήριο των οπλαρχηγών του νησιού και συνδέθηκε με πολλά σημαντικά γεγονότα της ιστορίας του. Λεηλατήθηκε από τους Τούρκους το 1834 και καταστράφηκε από πυρκαγιά τουλάχιστον τρεις φορές, το 1754, το 1947 και το 1988.

Το συγκρότημα περιβάλλεται από διώροφες ή τριώροφες πτέρυγες, που εσωτερικά σχηματίζουν οξυκόρυφα τόξα και ξυλοκατασκευές στα πρότυπα της σαμιακής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Στο μέσο της αυλής βρίσκεται το καθολικό, που κτίστηκε το 1593. Είναι όμορφος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός αθωνίτικου τύπου, με δύο πλαϊνές κόγχες, οκτάπλευρο τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, καμαροσκεπή νάρθηκα και εξωνάρθηκα με τοξοστοιχία. Εσωτερικά είναι κατάγραφος με θαυμάσιες τοιχογραφίες, έργο άγνωστου ζωγράφου που ολοκληρώθηκε το 1596. Εντυπωσιακό είναι το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο του 1740, ο άμβωνας και οι ξυλόγλυπτες θύρες, έργα του 17^ου - 18^ου αιώνα, και η μαρμάρινη πλακόστρωση του δαπέδου. Στη νότια πλευρά του ναού υπάρχει παρεκκλήσιο αφιερωμένο στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Είναι παλαιότερο, στον τύπο της μικρής μονόκλιτης καμαροσκεπούς βασιλικής, χρονολογείται στο τέλος του 15^ου αιώνα και πρέπει να είναι ένα από τα πέντε που ενώθηκαν για την ίδρυση της μονής.

Η μονή είναι ανδρική και εορτάζει στις 23 Αυγούστου.