Ιερά Μονή Παλιουρής Ζίτσας

Στο πανέμορφο, καταπράσινο τοπίο της Ζίτσας, κοντά στον οικισμό Παλιουρή, βρίσκεται η μονή του Γενεσίου της Θεοτόκου, γνωστή κυρίως ως Μονή Παλιουρής, ονομασία που οφείλεται στο φυτό παλιούρι, το οποίο υπήρχε παντού στη γύρω περιοχή.

Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε το 1688-1690 από τον Παπαναστάσιο Αλεξίου από τη Ζίτσα. Στην ίδια θέση, όμως, παλαιότερα υπήρχε ναός που είχε ιδρύσει το 1373 ο Θωμάς Πρελιούμποβιτς, Σέρβος δεσπότης των Ιωαννίνων, και τον 17ο αιώνα ήταν ήδη ερειπωμένος. Η μονή απέκτησε πλούτο και μεγάλη κτηματική περιουσία, και σύμφωνα με την παράδοση φιλοξενούσε κρυφό σχολείο. Καταστράφηκε από τον Αλή Πασά το 1782 και ανοικοδομήθηκε το 1786 με χρηματοδότηση προεστών του Ζαγορίου, ενώ το 1796 ανακαινίσθηκε. Καταστράφηκε πάλι το 1820 από οθωμανικά στρατεύματα και τότε οι μοναχοί της υποχρεώθηκαν να την εγκαταλείψουν αλλά το 1825 ξαναλειτούργησε, με ειδικό διάταγμα του διοικητή των Ιωαννίνων, Μεχμέτ Ρεσίτ πασά Κιουταχή.

Το συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλό περίβολο που σχηματίζει ορθογώνια αυλή με δέντρα, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται το καθολικό, περιτριγυρισμένο από κελλιά και βοηθητικούς χώρους. Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο και η στέγη του είναι θολωτή, με δώδεκα ισομεγέθεις θόλους διαταγμένους σε τρεις σειρές, που στηρίζονται σε δύο κιονοστοιχίες με τρεις κίονες η καθεμία. Το εσωτερικό του είναι πλούσια διακοσμημένο με αγιογραφίες του 1833, έργα λαϊκής τεχνοτροπίας που υπογράφουν οι γνωστοί ζωγράφοι από τα Ιωάννινα Θεοδόσιος και ο γιος του Κωνσταντίνος. Η δυτική πλευρά, που κατέρρευσε το 1816 και ανοκοδομήθηκε, δεν είναι αγιογραφημένη, ενώ η παράσταση του Χριστού στη βόρεια πλευρά είναι έργο του ζωγράφου Διονύσιου Ζούκη από τους Καλαρρύτες. Στο εσωτερικό του ναού διατηρείται το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο, καθώς και φορητές εικόνες του 1678, έργο του Εμμανουήλ Τζάνε, και του 18ου αιώνα.

Η μονή είναι ανδρική και πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου.