Άγνωστο σε πολλούς, παραδομένο στη φθορά για χρόνια, παραμελημένο και ξεχασμένο, το εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα, σήμερα, σε πείσμα των καιρών, στέκει όρθιο, κουβαλώντας τεράστια ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά. Βρίσκεται κάτω από την πλατεία Αμερικής, επί της οδού Λευκωσίας στα Κάτω Πατήσια και χρονολογείται επί εποχής Τουρκοκρατίας, τον 16 ο αιώνα. Είναι ένα βυζαντινό πέτρινο εκκλησάκι που αποτελούσε το Καθολικό της Ιεράς Μονής της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας. Σε αυτό το μετόχι των Πατησίων η Αγία προσευχόταν συχνά. Τη νύχτα της 2ας Οκτωβρίου 1588 τελούνταν ιερά αγρυπνία προς τιμή του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Τότε, κάποιοι Τούρκοι εισέβαλαν στο ναό, άρπαξαν την Αγία, την έδεσαν σε μία κολώνα και την μαστίγωσαν αφήνοντάς την μισοπεθαμένη, ώσπου τελικά υπέκυψε στα τραύματά της. Μάλιστα, μέχρι σήμερα, σώζεται, στο χώρο του ναού, η κολώνα όπου μαρτύρησε η Αγία. Ενταφιάστηκε στη δεξιά πλευρά του Ιερού Βήματος του Αγίου Ανδρέα και πολύ αργότερα το σκήνωμά της μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών. Μετά την κοίμηση της Αγίας, το μετόχι αύξησε την έκτασή του με την αγορά γειτονικών κτημάτων. Περαιτέρω πληροφορίες για το μετόχι δεν υπάρχουν. Σύμφωνα με τον Ορλάνδο, πιθανότατα το εκκλησάκι εγκαταλείφθηκε λίγο πριν την Εθνική Επανάσταση και έκτοτε ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο, όπως προκύπτει από την ύπαρξη τάφων αλλά και «θολοσκεπούς οστεοφυλακίου παρά τον τρίτον εξ ανατολών κίονα της νότιας κιονοστοιχίας». Το εκκλησάκι είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική. Η ανατολική πλευρά φέρει ημιεξαγωνική αψίδα, ενώ στο μέσο της δυτικής πλευράς, παλιότερα, υπήρχε μία μόνο θύρα εισόδου, πάνω από την οποία μπορούσε να θαυμάσει κανείς την ημικυκλική κόγχη στην οποία εικονιζόταν ο Άγιος Ανδρέας. Ήταν διακοσμημένη με μαρμάρινα τεμάχια που μεταφέρθηκαν από αρχαία οικοδομήματα της περιοχής. Στο βόρειο και νότιο τοίχο μπορεί να διακρίνει κανείς τα χαρακτηριστικά μικρά παράθυρα που παραπέμπουν σε πολεμίστρες, χαρακτηριστικό της εποχής της Τουρκοκρατίας. Το εσωτερικό του ναού χωρίζεται με δύο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη. Κάθε κιονοστοιχία 2 αποτελείται από τρεις μαρμάρινους κίονες ύψους τριών μέτρων με κιονόκρανα. Το ιερό δεν συγκοινωνεί με το διακονικό και την πρόθεση. Παραμένει διαχωρισμένο με κλειστό τοίχο. Για πολλές δεκαετίες ο ναός εγκαταλείφθηκε πλήρως μέχρι που το 1940 ο Αναστάσιος Ορλάνδος αναστήλωσε το ναό και δέκα χρόνια μετά αγιογραφήθηκε από τον Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του Γεώργιο Γλιάτα και Παντελή Οδάμπαση, μέσα σε εννέα μήνες. Όπως έλεγε ο ίδιος ο Κόντογλου, σκοπός του ήταν να αγιογραφήσει το ναό «μετά πόθου και περισσής επιμελείας, ώστε ο ναός να καταστεί πρότυπον συγχρόνου βυζαντινής αγιογραφήσεως». Στο εκκλησάκι ο Κόντογλου καταπιάστηκε με το τέμπλο, από το οποίο ξεκίνησε τις εργασίες στον Ναό στα 1948, δηλαδή δύο χρόνια νωρίτερα από τις τοιχογραφίες. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ναού είναι κάπως χαμηλό, δεδομένο που οδήγησε τον αγιογράφο να ζωγραφίσει τις άγιες μορφές στις εικόνες μέχρι τη μέση Ξεχωρίζει η ιδιαίτερα πρωτότυπη τοιχογραφία με την Αγία Φιλοθέη στο κέντρο του νότιου τοίχου, η οποία επιγράφεται: «η Αγία Φιλοθέη μετά της συνοδίας αυτής εν τη ιερά μονή του Αγίου Ανδρέα». Συγκεκριμένα, εικονίζεται η Αγία ως μητέρα ηγουμένη, ψηλή και φωτοστεφανωμένη να προπορεύεται. Συνοδεύεται από έξι μοναχές. Ακόμα, ιστορείται ο ναός αναστηλωμένος, ενώ τα υπόλοιπα κτήρια, τα κελιά, ο πύργος και το καμπαναριό θυμίζουν αθωνίτικο βυζαντινό μοναστήρι. Ο Κόντογλου μάλιστα αναφερόμενος στη συγκεκριμένη αγιογραφία ανέφερε «ο Θεός με αξίωσε και το στόλισα με αγιογραφίες, όπως ήτανε ο πόθος μου». Ανάμεσα σε άλλα ζωγράφισα και το μοναστήρι, όπως ήτανε τότε, με την ηγουμένη αγία Φιλοθέη και τις αδελφές που πηγαίνουνε στην εκκλησία». Στον μικρό περίβολο σώζονται κρήνες και κίονες από την αρχική ανοικοδόμηση του ναού.
