Ι. Ν. Παναγίας Χρυσοσπηλαιωτίσσης (Κοίμηση της Θεοτόκου)

Ι. Ν. Παναγίας Χρυσοσπηλαιωτίσσης, οδ. Αιόλου

Λαμπρός, επιβλητικός, μεγαλοπρεπής, ο ιερός ναός της Παναγίας της Χρυσοσπηλαιώτισσας, πέρασε από πολλές περιπέτειες, βίωσε εναλλαγές και κατάφερε να παραμείνει όρθιος μέχρι σήμερα στο ιστορικό κέντρο της πόλης των Αθηνών, στην οδό Αιόλου 60. 

Η ιστορία του ναού ξεκινά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν το 1705 ανεγέρθη ο πρώτος, μικρών διαστάσεων ναός, αφιερωμένος στην Παναγία. Κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και συγκεκριμένα το 1827, κατά την πολιορκία της Αθήνας από τον Κιουταχή, ο ναός υπέστη ανυπολόγιστες καταστροφές. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, επισκευάστηκε και μπόρεσε να λειτουργήσει ξανά το 1835. Όμως, ο μικρός του χώρος δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των πιστών και το 1846 ξεκινούν προσπάθειες για την ανέγερση ενός τρίτου, μεγαλύτερου αυτή τη φορά ναού. 

Για το σκοπό αυτό, με τη βοήθεια του Σπύρου Παυλίδη – ιδιοκτήτη της σοκολατοποιίας στην οδό Αιόλου – αγοράστηκαν οικόπεδα γύρω από το ναό, ο οποίος εν τέλει θεμελιώθηκε το 1863. Τα σχέδια του νέου ναού ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Ζέζος, ενώ τις εργασίες ανοικοδόμησης επιτήρησαν αρχικά ο Παναγής Κάλκος και εν συνεχεία ο Ερνέστος Τσίλλερ. Από τον παλαιότερο ναό μεταφέρθηκε και η εικόνα της Παναγίας της επονομαζόμενης «Χρυσοσπηλαιώτισσας», αντίγραφο της ιερής εικόνας της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου του Αγίου Όρους που είναι κατασκευασμένη από κηρομαστίχη και η οποία προσέδωσε και την προσωνυμία στο ναό. 

Ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας Ζέζος, σχεδίασε ένα ναό στον οποίο συνδυάζονταν αρμονικά βυζαντινά και αρχαιοελληνικά στοιχεία, ενώ ο Παναγής Κάλκος προσέθεσε μερικά  νεοκλασικά στοιχεία. Έτσι, μπορεί να παρατηρήσει κανείς τη βυζαντινή ισοδομική πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και τα δίλοβα παράθυρα να συνδυάζονται με περίτεχνο τρόπο με τα νεοκλασικά κεραμικά και μαρμάρινα διακοσμητικά στοιχεία. Όταν η σκυτάλη της αποπεράτωσης πέρασε στον Ερνέστο Τσίλλερ, εκείνος διαφοροποίησε τα σχέδια του τρούλου με βάση τα δικά του πρότυπα. Όμως, λόγω αντιδράσεων των επιτρόπων που ζητούσαν να κατασκευαστεί ο αρχικός τρούλος του Ζέζου, ο Τσίλλερ παραιτήθηκε. Την περάτωση του τρούλου ανέλαβε ο τότε δήμαρχος Αθηναίων και πολιτικός μηχανικός Δημήτριος Σούτσος. Δυστυχώς, το τελικό αποτέλεσμα δεν εμφανίζει αντιστοιχία με το υπόλοιπο οικοδόμημα, με αποτέλεσμα ο τρούλος να μοιάζει μάλλον κατώτερος και ακαλαίσθητος σε σχέση με τον μεγαλοπρεπή ναό. 

Πρόκειται για μία τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, στην οποία δεσπόζουν περίτεχνα κωδωνοστάσια με εντυπωσιακές θολωτές οροφές. Τα δύο κωδωνοστάσια, εκατέρωθεν του νάρθηκα, είναι μαρμάρινα, οκτάπλευρα, εκ των οποίων το βόρειο προστέθηκε το 1888 και το νότιο το 1892. Εξαιρετικός είναι ο τρόπος κτισίματός τους με δόμους που επικουρούνται από κεράμους. 

Όσον αφορά στην εσωτερική διακόσμηση, έξοχης αισθητικής είναι οι κίονες του ναού με τα περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα. Αισθητικό δέος προκαλεί το σκαλιστό μαρμάρινο τέμπλο, το οποίο σχεδίασε ο Τσίλλερ. Ανήκει στην κατηγορία των απλών εκλεκτικιστικών τέμπλων με υπερυψωμένο το κεντρικό τμήμα.  Η εσωτερική εικόνα του ναού είναι εντυπωσιακή, ιδιαίτερα όταν πλησιάζει κανείς στον κεντρικό εγκάρσιο άξονα. Η θέα του ψηλού τρούλου, το μαρμάρινο τέμπλο και τα υπόλοιπα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά στοιχεία συνθέτουν μία κατασκευή εντυπωσιακή και άνετη.

Ο εσωτερικός χώρος είναι ιδιαίτερα σκοτεινός. Όπως συμβαίνει συνήθως στους «ελληνοβυζαντινούς» ναούς σκοτεινές είναι και οι πλάγιες στοές που στηρίζουν το υπερώο. Την αίσθηση της έλλειψης επαρκούς φωτισμού επιτείνουν και οι σκουρόχρωμες ελαιογραφημένες τοιχογραφίες.

Στην κόγχη του ιερού δεσπόζει η Πλατυτέρα. Η παράσταση φέρει την υπογραφή του Καρούσου και χρονολογείται το 1971 (επιγραφή κάτω δεξιά: ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΔΙΟΝ. ΚΑΡΟΥΣΟΥ). Περιμετρικά και στο μέτωπο της κόγχης του Ιερού, εικονίζονται σε στηθάρια δώδεκα προφήτες, το Άγιο Πνεύμα και δύο πατέρες της Εκκλησίας. Στο κέντρο του τρούλου δεσπόζει ο Παντοκράτορας, που περιβάλλεται από τέσσερεις επάλληλες ζώνες, που εικονίζουν μεγαλογράμματη επιγραφή, ανθέμια, σταυρούς, πτερωτές κεφαλές και έναστρο ουρανό. Στο κυλινδρικό σώμα και ανάμεσα στα παράθυρα εικονίζονται οι δώδεκα απόστολοι. 

Σημαντικό στοιχείο της εσωτερικής τοιχογραφικής διακόσμησης είναι η κοσμηματογράφηση, η οποία έγινε από το Βασίλειο Κώττα και τον Αντώνιο Πέτα. Ο κοσμηματογραφικός διάκοσμος προστίθεται αρμονικά στον εικονιστικό τοιχογραφικό πρόγραμμα, συντελώντας στην αισθητική ομοιογένεια του συνόλου. Κυρίαρχο ρόλο στην κοσμηματογράφηση παίζει ο γαλαζωπός έναστρος ουρανός, που καλύπτει τις αψίδες και τα σταυροθόλια.