Ι. Ν. Αγίου Ιωάννου Θεολόγου

Ι. Ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, Πλάκας

(παρεκκλήσι Ι. Ν. Αγ. Νικολάου Ραγκαβά)

Ακόμη κι αν το πέρασμα των αιώνων έχει αφήσει ανεξίτηλα τα ίχνη του, ο μικρός, γραφικός ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Πλάκα στέκει άθικτος, σχεδόν, από την εποχή που κατασκευάστηκε έως και σήμερα.

Η έγερση του ναού τοποθετείται χρονολογικά στα τέλη του 11^ου και στις αρχές του 12^ου αιώνα. Η χρονολόγηση βασίζεται τόσο στην αρχιτεκτονική του ναού όσο και στην εύρεση, από την Α’ Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων, ενός χάλκινου νομίσματος, που βρέθηκε στη στέγη του ναού κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης (1975-1976) πάνω στο οποίο απεικονίζεται ο Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός (1081-1118). 

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου ένας από τους ελάχιστους ναούς που διατήρησε τον βυζαντινό του χαρακτήρα στο διάβα του χρόνου, παρά τις κατά καιρούς παρεμβάσεις, κοσμεί την βόρεια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών.

Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ερεχθέως και Ερωτοκρίτου, λίγα μόλις μέτρα κάτω από την Εξαρχία του Παναγίου τάφου, στην πασίγνωστη και πολυσύχναστη συνοικία της Πλάκας, τα Αναφιώτικα. 

Στις μέρες μας, ο ναός αποτελεί παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά και είναι επισκέψιμος κάθε χρόνο, μόνο κατά την τέλεση του εσπερινού και της Πανηγυρικής Θείας Λειτουργίας, στις 8 Μαΐου, όταν εορτάζεται ο Ιωάννης ο Θεολόγος.

Η παράδοση συνδέει θεαματικά το ναό με την πολιορκία της Ακρόπολης από τους Ενετούς, το 1657, με τον Μοροζίνι να βομβαρδίζει το βόρειο μέρος του Παρθενώνα χρησιμοποιώντας την αυλή του ναού. Κατά τη διάρκεια αυτών των επιχειρήσεων, μία οβίδα θα διαπεράσει την στέγη του αρχαίου μνημείου, το οποίο χρησιμοποιείται, πλέον, από τους Οθωμανούς ως πυριτιδαποθήκη, ανατινάζοντας 500, περίπου, βαρέλια πυρίτιδας και προκαλώντας του αθεράπευτα πλήγματα. 

Παρόλα αυτά, γραπτές πηγές εκείνης της περιόδου που να επιβεβαιώνουν το γεγονός δεν έχουν έρθει, ακόμα, στο φως αλλά ούτε διασώθηκαν άλλες μαρτυρίες που θα επέτρεπαν να γνωρίζουμε περισσότερα σχετικά με την ιστορία του ναού, ειδικότερα αυτής της ιστορίας που θα αναδείκνυε τις συνθήκες ανέγερσης του ναού. 

Πρόκειται για έναν δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναΐσκο που φέρει τον συνήθη αθηναϊκό οκταγωνικό τρούλο. Ο τρούλος στηρίζεται, στην ανατολική πλευρά του, πάνω σε δύο κτιστές κολώνες, ενώ για την στήριξη της δυτικής πλευράς έχουν χρησιμοποιηθεί δύο κιονόκρανα της ρωμαϊκής περιόδου. 

Η τοιχοποιία είναι και αυτή, με τη σειρά της, στα πρότυπα των μικρών Βυζαντινών ναΐσκων της εποχής. Έχει  δηλαδή εφαρμοστεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα ενώ η εναλλαγή μεταξύ των στρωμάτων που δημιουργούνται από τους λευκούς λίθους και τα ερυθρωπά τούβλα προσδίδουν ένα ιδιαίτερο και όμορφο ύφος. Ας σημειωθεί ότι οι μεγάλοι λίθοι με τους οποίους δομήθηκαν τα χαμηλά μέρη, στην βόρεια πλευρά, δεν έχουν τοποθετηθεί σταυροειδώς, γεγονός που διαχωρίζει τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο από τους άλλους βυζαντινούς, μικρούς, ναούς της πόλης των Αθηνών. Η απλή λιθοδομή, απόδειξη παρεμβάσεων συντήρησης μεταγενέστερων χρόνων, είναι εμφανής στη νότια πλευρά και στην αψίδα που βρίσκεται δεξιά από το ιερό βήμα.

Αρχικά, η είσοδος στο ναό πραγματοποιείτο από δύο πύλες, με την κυρία είσοδο να βρίσκεται στην δυτική πλευρά και την άλλη στην βόρεια. Στη συνέχεια η είσοδος της βόρειας πλευράς χτίστηκε και αντικαταστάθηκε από ένα παράθυρο. Τα ανοίγματα και των δύο εισόδων κοσμούνται από μικρά τόξα που φέρουν, ως επιστέγασμα, αετώματα.

Το σιδερένιο τοξωτό καμπαναριό το οποίο συναντά κανείς, σήμερα, δίπλα στην είσοδο ήταν, αρχικά, τοποθετημένο πάνω από το αέτωμα της κεντρικής εισόδου. 

Αν η εξωτερική όψη του ναού δεν κατορθώσει να μαγνητίσει το βλέμμα του επισκέπτη, το εσωτερικό του ναού θα προκαλέσει αδιαμφισβήτητα το θαυμασμό του. Και αυτό γιατί και πάρα τον ιδιαίτερα ταπεινό χαρακτήρα τους, οι τοιχογραφίες που ήρθαν στο φως, μετά τις παρεμβάσεις συντήρησης του 1975, είναι από τις λίγες του 13^ου αιώνα που έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας.

Πρόκειται για τοιχογραφίες που δημιουργήθηκαν σε τοπικά εργαστήρια της Αθήνας και που είχαν επικαλυφθεί, μεταγενέστερα, από εσωτερικά επιχρίσματα.

Στον τρούλλο δεσπόζει η μορφή του Ιησού Χριστού Παντοκράτορος. Στην αψίδα του Ιερού Βήματος διακρίνει κανείς την Παναγία, ένθρονη, να κρατά το Θείο Βρέφος υπό την παρουσία και σκέπη ενός αγγέλου, ενώ η απεικόνιση της Αναλήψεως κοσμεί την καμάρα του Ιερού Βήματος.

Έκθεμα 1: Στη βόρεια πλευρά του ναού, στην πρόθεση, παρατηρείται με αρκετή ευκρίνεια η Ανάληψη ενώ την πρόθεση κοσμεί, σε μεγάλη κλίμακα, η έφιππη απεικόνιση του Αγίου Γεωργίου. Ο Άγιος εικονίζεται σε τρία τέταρτα και ένας χιτώνας με μανίκια καλύπτει το σώμα του Αγίου μέχρι τα γόνατα. Διακρίνεται, επίσης, μεταλλικός θώρακας και μαύρα υποδήματα μέχρι τη μέση της κνήμης. Αξιοπρόσεχτη είναι η φωτοστεφανωμένη κεφαλή του Αγίου με την μελαχρινή και ασυνήθιστη ίσια κόμη και τα έντονα μάτια.

Η τοιχογραφία του νότιου τοίχου της πρόθεσης περιλαμβάνει δύο ολόσωμους στρατιωτικούς Άγιους μάρτυρες. Στα αριστερά, ο Άγιος είναι νεαρής ηλικίας, χωρίς γενειάδα, με ίσια μαλλιά και μάλλον πρόκειται για απεικόνιση του Αγίου Δημητρίου. Δεξιά, σώζεται, από τη μέση του προσώπου έως και τα πόδια, Άγιος εμφανώς μεγαλύτερης ηλικίας. Και στις δύο περιπτώσεις, οι Άγιοι ενδύονται χιτώνες με φαρδιά μανίκια, σύμφωνα με τα συνήθη πρότυπα απεικόνισης των στρατιωτικών μαρτύρων της παλαιοχριστιανικής περιόδου.

Ακριβώς κάτω από τους στρατιωτικούς μάρτυρες διακρίνονται οι κεφαλές των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Ο Μέγας Κωνσταντίνος φέρει διακοσμημένο με μαργαριτάρια βυζαντινό στέμμα με τον χαρακτηριστικό σταυρό να εξέχει. Από την απεικόνιση της Αγίας Ελένης διακρίνεται μόνον το πρόσωπο με τα εκφραστικά μάτια.  Ανάμεσα στο Ιερό Βήμα και την πρόθεση, στην καμάρα, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση η εικόνα του Αγίου Ρωμανού. Τέλος, στον νάρθηκα, στο νότιο τοίχο, απεικονίζεται ο Άγιος Βασίλειος.