Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Ραγκαβά

Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Ραγκαβά

Ξεπροβάλλοντας μέσα από τους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης, χτισμένος στις βόρειες παρυφές του λόφου, ο ιστορικός ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά, ατενίζει πάνω από δέκα αιώνες τον Λυκαβηττό. Ο ναός  βρίσκεται στην οδό Πρυτανείου και σηματοδοτεί, τοπογραφικά, τα όρια μεταξύ του οικισμού «Αναφιώτικα» και της ευρύτερης περιοχής της Πλάκας. 

Σύμφωνα με τους ειδικούς, η έγερση του ναού τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 11ου μ.Χ. αιώνα, όπως μαρτυρούν εξ άλλου τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά του μέλη, τα διακοσμητικά του χαρακτηριστικά και οι ομοιότητες με άλλους ναούς της ίδιας περιόδου. 

Η επωνυμία «Ραγκαβάς» οφείλεται στη γνωστή και επιφανή οικογένεια των Αθηνών και της Κωνσταντινούπολης της Βυζαντινής περιόδου, αυτής των «Ραγκαβάδων», μέλη της οποίας ανήγειραν τον Ναό επιλέγοντας, ως τοποθεσία, την αριστοκρατικότερη, κατά τη Μεσαιωνική περίοδο, περιοχή των Αθηνών, πλησίον του οχυρωματικού τείχους της Ακρόπολης. Η αδιαμφισβήτητη σύνδεση του ονόματος με την οικογένεια Ραγκαβά, συντελείται με την ανακάλυψη εγχάρακτης και επικλητικής, επί του τρούλου, επιγραφής του 11ου αι., στην οποία αναγράφεται το όνομα του Λεοντίου Ραγκαβά: Κ(ΥΡΙ)Ε ΒΩ/ΗΘΗ/ΤΟΥ Δ/ΟΥΛ/(ΟΥ)/Λ/ΕΩ/(Ν)Τ(ΙΟΣ)/ΡΑΝ/ΚΑ/ΒΑ.  

Η αρχιτεκτονική δόμηση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και, παρά τις αλλοιώσεις και καταστροφές που υπέστη στο πέρασμα των χρόνων, οι εργασίες αναπαλαίωσης και στερέωσης, κατάφεραν να φέρουν στο φως τα σημαντικά, όπως τα αποκαλεί ο Δ. Καμπούρογλου, ίχνη της βυζαντινότητάς του.

Από τις πρώτες αλλοιώσεις που αναφέρονται χαρακτηριστική είναι αυτή της καθίζησης που υπέστη ο ναός, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει η υπερύψωση του δαπέδου κατά 30 εκατοστά περίπου καθώς και η οβίδα που έπληξε το Ιερό κατά την πολιορκία της πόλεως των Αθηνών από τα στρατεύματα του Μοροζίνι, το 1687.  

Ο ναός, ένας απλός τετρακιόνιος σταυροειδής  εγγεγραμμένος με τρούλο, υπέστη, δυστυχώς, και άλλες ακόμα πιο σημαντικές αλλοιώσεις και φθορές. Αρχικά, διέθετε θολοσκεπή, σταυρεπίστεγο νάρθηκα και κωδωνοστάσιο που δεν σώζονται πλέον. Κατά τους Μοντέρνους χρόνους, το 1838, προστέθηκε το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής και ο γυναικωνίτης, ο οποίος σώζεται και στις μέρες μας. Στα δυτικά, προστέθηκε ένας νάρθηκας με κωδωνοστάσιο. 

Παραμορφώσεις προκλήθηκαν και στις τρείς ημικυκλικές αψίδες που δέσποζαν στο Ιερό εξαιτίας μιας μεταγενέστερης και χονδροειδούς αντηρίδας, ενώ η τοιχοδομία επικαλύφθηκε με σοβά και ο τρούλος με μαύρες επιστρώσεις από μόλυβδο. Επιπλέον, με την κατασκευή νέου ξυλόγλυπτου τέμπλου, περίπου μισό μέτρο δυτικότερα του αρχικού, οι ανατολικοί κίονες ενεγράφησαν μέσα στο Ιερό Βήμα. Τέλος, στους προϋπάρχοντες κίονες, προστέθηκαν άλλοι δύο, καθώς θεωρήθηκαν απαραίτητοι για τη στήριξη του ναού.  

Εξ αιτίας όλων των προαναφερθέντων επεμβάσεων και αλλοιώσεων, το μνημείο, χάνοντας την πρωταρχική βυζαντινή του φυσιογνωμία είχε παράλληλα υποστεί σημαντικές φθορές. Έτσι, η 1η ΕΒΑ (Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων) πραγματοποίησε από το 1979 έως το 1980 μια σειρά σημαντικότατων εργασιών αποκατάστασης και στερέωσης αναδεικνύοντας και πάλι στοιχεία της βυζαντινής αίγλης του ναού, επαναφέροντάς τον, κατά το δυνατό, στην αρχική μορφή.

Συγκεκριμένα, αποκαταστάθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου ο οκταγωνικός τρούλος, αποκαλύφθηκε η αρχική τοιχοδομία την οποία αποτελούν ακατέργαστοι πωρόλιθοι και ογκόλιθοι, που, κατά πολλούς, προέρχονται από την Αίγινα. Ιδιαίτερα, στη βόρεια πλευρά του ναού, η απομάκρυνση των επιχρισμάτων, επέτρεψε την περαιτέρω επισκευή της πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας. Παράλληλα, στην ίδια πλευρά, πραγματοποιήθηκε η αποκατάσταση δύο δίλοβων και τριών μικρότερων παραθύρων. 

Οι εργασίες αναπαλαίωσης έδωσαν τις αρχικές κλίσεις στις διασταυρούμενες κεραίες με τις αετωματικές απολήξεις της στέγης και αποκατέστησαν την ξύλινη στέγη του δυτικού, νεότερου, τμήματος του μνημείου. 

Στο πέρας των εργασιών, διεξήχθησαν σημαντικά συμπεράσματα για τα χαρακτηριστικά του ναού. Πιο συγκεκριμένα, ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά,  εντάσσεται στην ομάδα των Αθηναϊκών ναών που καλύπτουν, χρονολογικά, την περίοδο μεταξύ του δεύτερου μισού του 11ου αι. και των αρχών του 12ου. 

Ο ιδιαίτερα κομψός τρούλος, ανήκει στον γνωστό Αθηναϊκό τύπο, με οκταγωνικό τύμπανο το οποίο αναδεικνύεται από οκτώ μονόλοβα παράθυρα. Μαρμάρινοι κιονίσκοι έχουν επιτεθεί στις ακμές του τρούλου, ενώ στα επιθέματα των κιονίσκων έχουν ακουμπήσει μαρμάρινα και λοξότμητα γείσα, τοξωτού σχήματος.   

Τα γλυπτά που κοσμούν τον προαύλιο χώρο όπως και αυτά του εσωτερικού χώρου συνηγορούν, με τη σειρά τους, στην ορθή χρονολόγηση του μνημείου, ενώ, μεταξύ των ακόσμητων αρχιτεκτονικών μελών που βρίσκονται εξωτερικά του ναού, διακρίνονται τρία μέλη επιστήλιου τέμπλου που πιθανώς συνέθεταν το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο. 

Τα αρχιτεκτονικά υλικά ρωμαϊκής περιόδου που έχουν ενσωματωθεί στα βυζαντινής περιόδου μέλη, όπως το ρωμαϊκό κιονόκρανο που στηρίζει μέρος της Αγίας Τράπεζας ή αυτό που συνθέτει την αντηρίδα στα ανατολικά του ναού είναι ένα ακόμα δείγμα των πρακτικών οικοδόμησης που ακολουθούσαν οι βυζαντινοί εκείνης της εποχής.

Δυστυχώς, εξ αιτίας των παρεμβάσεων, δεν σώζονται οι αρχικές αγιογραφίες. Αυτές που αντικρίζει ο σημερινός επισκέπτης είναι δυτικής τεχνοτροπίας και πραγματοποιήθηκαν επί της βασιλείας του Όθωνα. 

Ο επισκέπτης – προσκυνητής στέκεται με θαυμασμό μπροστά στο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ιερού ναού που διακρίνεται σε πέντε ζώνες. Μετά την πρώτη ζώνη με τις ορθογώνιες παραστάσεις και τη δεσπόζουσα μορφή του Ιησού ως Αρχιερέως στην Ωραιά Πύλη ακολουθεί μία δεύτερη σειρά με μετάλλια ενταγμένα σε περίτεχνο ξυλόγλυπτο περιελισσόμενο διάκοσμο της αμπέλου, τα οποία φέρουν παραστάσεις από άγιες μορφές. Στην επόμενη ζωνή ο δημιουργός του τέμπλου έχει επιλέξει μικρά ορθογώνια εικονίσματα, τα οποία απεικονίζουν σκηνές από τον βίο του Ιησού, για να ακολουθήσει η κορυφή με δεσπόζουσα την παράσταση του Μυστικού Δείπνου, περιστοιχισμένη από δύπο παραστάσεις εκ του βίου του πατριάρχη Αβραάμ (τη φιλοξενία και τη θυσία του Ισαάκ). Το τέμπλο επιστέφεται με μεγαλόσχημο σταυρό, ο οποίος φέρει την παράσταση της Σταύρωσης.

Σε κάθε περίπτωση, ο ιστορικός ναός Αγίου Νικολάου Ραγκαβά δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητος. Τόσο από τα βυζαντινά του χαρακτηριστικά, την τοποθεσία αλλά και τις σελίδες νεότερης ιστορίας που φυλάσσονται ευλαβικά στο εσωτερικό του. 

Πράγματι, η καμπάνα που σήμανε χαρμόσυνα την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Οθωμανούς, το 1833, αλλά και την απελευθέρωση της πόλης, μετά από έναν αιώνα περίπου, από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής, ανήκει στον ιερό ναό και δεν περνά απαρατήρητη από τον επισκέπτη. Συνδεδεμένη με τις πιο ένδοξες στιγμές της ελληνικής πρωτεύουσας, η καμπάνα αυτή σηματοδοτεί, ακόμα περισσότερο, την ιστορική αξία του ναού.